Սեզ սողացող - Пырей ползучий - Agropyron repens (Z) P. B.

Դեղաբույսի նկարագրությունը: Դաշտավլուկազգիների կամ հացազգիների ընտանիքին պատկանող, 50-120 մ բարձրության, բազմամյա խոտաբույս է: ՈՒնի սողացող, ճյուղավորված կոճղարմատ, գծային տերևներ, նշտարաձև հասկիկներ, 7-15 սմ երկարության հասկեր: Հատիկը երկարավուն է: Բույսը բազմանում է և՜ սերմերով, և՜ կոճղարմատով: Կոճղարմատները խիստ կենսունակ են, կտրտելիս նորից արագ արմատակալում են և առաջացնում նոր բույսեր: Սեզը զգայուն է ցրտի նկատմամբ, սակայն լավ է տանում թույլ աղակալած և ճահճակալված հողերը, իսկ լավ աճի համար գերադասում է փուխր, ավազային, հումուսով հարուստ հողերը: Ծաղկում է հունիս-հուլիս, պտղակալում`   հուլիս-օգոստոս ամիսներին: Տարածված է ամենուր և աղբոտում է բոլոր գոտիների հացահատիկային և բանջարաբոստանային կուլտուրաները, ինչպես նաև այգիները`   հաճախ տալով ընդարձակ, մաքուր սեզային խոտհարքեր:

''Ագրոպիրոն'' հունարեն բառ է, որը նշանակում է վայրի ցորեն, ելնելով այն բանից, որ սեզը իրավամբ համարվում է ժամանակակից ցորենի նախահայրը, իսկ այլ թարգմանությամբ նշանակում է ''դաշտի կրակ'', ելնելով այն բանից որ սեզը համարվում է ցանքերի չափազանց վտանգավոր մոլախոտ. ''ռեպենս'' նշանակում է սողացող:

Քիմիական բաղադրությունը: Կոճղարմատի մեջ հայտնաբերված են մինչև11% պրոտեին, 0,03% ճարպ, 40% շաքար (գլխավորապես`   լևուլոզա և ֆրուկտոզա), եթերայուղ, տրիտիցին, մինչև 10% լորձ, ինոզիտ, մաննիտ, կարոտին, C վիտամին, խնձորաթթու և այլ թթուներ, սապոնիններ, գլիկոզիդներ, որոնցից մեկը տրոհվելով`   տալիս է վանիլին:

Բուժական նշանակությունը: Բուժման նպատակով օգտագործում են բույսի կոճղարմատը, որը հանում են գարնանը կամ աշնանը, մաքրում հողից, լվանում ջրով, 1 օր պահում արևի տակ, ապա չորացումը շարունակում հով տեղում: Չոր հումքը պահում են պարկի մեջ, 1 տարի ժամկետով: Սեզը ժողովրդական բժշկության հին դեղամիջոցներից մեկն է: Կոճղարմատի եփուկը համարվել է հուսալի միջոց միզուղիների և լեղուղիների, ստամոքսաաղիքայի տրակտի և մաշկային բազմաթիվ հիվանդությունների բուժման ժամանակ:Այն օգտագործվել է լիմֆադենիտների, քրոնիկական փորկապությունների, դեղնուկի, ռախիտի, թութքի և գեղձախտի դեպքերում, ինչպես նաև`   որպես խուխամուղ, ''արյունը մաքրող'' և նյութափոխանակությունը կարգավորող միջոց:

Ռուսական ժողովրդական բժշկության մեջ դեղաբույսի պատրաստուկներն օգտագործում են թութքի, միզաքարային և լեղաքարային հիվանդությունների, պիելոցիստիտների, դեղնուկի և ջրգողության ժամանակ: Ելնելով կոճղարմատի մածող, լուծող, քրտնամուղ, խուխամուղ հակաբորբոքիչ և հեմոստատիկ հատկություններից, այն լայնորեն կիրառվում է աշխարհի շատ երկրների ժողովրդական բժշկության մեջ`   ստամոքսաաղիքային տրակտի սուր և քրոնիկական ախտահարումների, ցրտառական մի շարք հիվանդությունների և որոշ արյունահոսությունների ժամանակ: Կոճղարմատի օգտագործումը դրական է անդրադառնում ռևմատիկ պրոցեսի, պոդագրայի, միզուղիների ավազի և քարի, ինչպես նաև ընտելացված փորկապության վրա: Ֆրանսիայում դեղաբույսը ճանաչվում է որպես մածող, միզամուղ և լուծող, ԱՄՆ-ում`   հակառևմատիկ և հակաբորբոքիչ միջոց`   սուր և քրոնիկական ցիստիտների դեպքում: Իսկ Չեխոսլովակիայում, ուր դեղաբույսն օֆիցինալ է, կոճղարմատը համարվում է որպես միզամուղ և խուխամուղ միջոց:

Ըստ Ա.Պ. Պոպովի, կոճղարմատի թունդ եփուկը`   ըմպելու և լոգանքի ձևով, լավ միջոց է կրկնվող ֆուրունկուլյոզի, գեղձախտի և ռախիտի ժամանակ: Նույն եփուկից նա հոգնայի և ըմպելու ձևով նշանակում է քրոնիկական փորկապությամբ տառապող հիվանդներին: Վերոհիշյալ նպատակներով դեղաբույսն օգտագործվում է նաև հոմեոպաթիայում: Մեզ մոտ`   գիտական բժշկության մեջ, գալենյան պատրաստուկների ձևով այն կիրառվում է որպես թեթև լուծողական, միզամուղ և մածող միջոց:

Սեզի կոճղարմատը`   հավասարաչափ խառնված սրոհունդի, հազարատերևուկի և եղերդակի արմատների հետ, մենք օգտագործել ենք լյարդի ինչպես կոմպենսացված, այնպես էլ դեկոմպենսացված վիճակի ցիռոզով տառապող հիվանդների մոտ: Այս խառնուրդից`   1 ճաշի գդալ 1 բաժակ եռման ջրում 30 րոպե թրմելուց հետո ,հիվանդներն ընդունել են օրվա մեջ 3 անգամ`   ուտելուց առաջ, 1 ամիս տևողությամբ: Կոմպենսացված վիճակի մեջ գտնվող հիվանդների մեծամասնության մոտ, բուժման առաջին իսկ շաբաթից նկատվել է աջ թուլակողի հատվածի ճնշման և ծանրության, ինչպես նաև ցավերի զգալի պակասում, ախորժակի լավացում, նողկանքի մեղմացում: Բուժման կուրսն ավարտելուց հետո զգալի չափով թեթևացել է հիվանդների վիճակը:Արձանագրվել է լյարդի ֆունկցիոնալ ցուցանիշների զգալի նորմալացում: Դեկոմպենսացված վիճակում գտնվող հիվանդների բուժման արդյունքը եղել է թույլ արտահայտված, սակայն ուշադրության արժանի է եղել այն հանգամանքը, որ դիուրեզի մեծացմանը զուգընթաց զգալի չափով պակասել է ջրգողությունը, որոշակի չափով թեթևացել հիվանդների սուբյեկտիվ վիճակը:

Կիրառման եղանակները: Կոճղարմատից ջրաթուրմ պատրաստելու համար 4 թեյի գդալ հումքը 1 բաժակ սառը ջրում թրմում են 12 ժամ, որից հետո քամում են ու հումքի վրա ավելացնում 1 բաժակ եռման ջուր, թրմում 10 րոպե, որից հետո իրար խառնում տաք և սառը թուրմերն ու ըմպում 1 օրում`   3-4 անգամ: Կամ`   1 ճաշի գդալ հումքը 2 բաժակ սառը ջրում թրմում են 12 ժամ, ապա ըմպում 1/2 բաժակ, օրական 3-4 անգամ`   որպես քրտնամուղ`   շնչուղիների սուր բորբոքումների ժամանակ:

Եփուկ պատրաստելու համար 2 թեյի գդալ հումքը 1 բաժակ եռման ջրում եռացնում են 10 րոպե, ապա ըմպում 1-ական բաժակ`   օրական 3-4 անգամ, կամ`   60 գ հումքը 1լ ջրում եփում են 30 րոպե, քամում, ապա ըմպում 1-ական ճաշի գդալ, օրը 3 անգամ`   լեղաքարային, միզաքարային և մաշկային մի շարք հիվանդությունների ժամանակ: Թունդ եփուկ պատրաստելու համար 20 գ հումքը 1 բաժակ ջրում եռացնում են 15 րոպե, ապա ըմպում միանվագ`   օրական 3 անգամ, 3-4 շաբաթ տևողությամբ`   կրկնվող ֆուրունկուլյոզի դեպքում, միաժամանակ ընդունելով լոգանք`   50 գ կոճղարմատի եփուկով, որը լուծում են 1/2 դույլ ջրի մեջ: Ջրիկ մզվածք պատրաստելու համար 90 գ հումքը 800 մլ ջրում եփում են մինչև հեղուկի կիսվելը, ապա քամում ու ըմպում 1-ական ճաշի գդալ`   օրական 4 անգամ: Կոճղարմատի մաքուր հյութը`   գոլ ջրի հետ խառնած, ըմպում են թեյի գդալով, օրական 3 անգամ`   լեղաքարային հիվանդության ընթացքում: Դեղաբույսի չոր մզվածքը կիրառվում է դեղատներում`   դեղահատեր ձևավորելու համար:

Որպես խուխամուղ, Մ. Ա. Նոսալն առաջարկում է հավասարաչափ քանակներով վերցնել սեզի կոճղարմատ, հազադեղի տերևներ, խռնդատի, սև թանթրվենու և լորենու ծաղիկներ: Այս խառնուրդից 1 ճաշի գդալ 30 րոպե թրմել 1 բաժակ եռման ջրում և ըմպել միանվագ, օրվա մեջ 3 անգամ:

Լյարդի ցիռոզի ժամանակ վերցնում են մասրենու պտուղներ և սեզի կոճղարմատ`   ամեն մեկից 40-ական գ և խառնում 20 գ եղինջի տերևների հետ: Այս խառնուրդից 1 ճաշի գդալ 30 րոպե թրմում են 1 բաժակ եռման ջրում և ըմպում 1 օրում`   3-4 նվագով: Ստամոքսահյութի ակտիվությունը բարձրացնելու համար վերցնում են 10 գ սամիթի սերմ և 30-ական գ տատրակի արմատ, սեզի և եղերդակի կոճղարմատներ: Այս խառնուրդից 1 ճաշի գդալ ավելացնում են 1 բաժակ եռման ջրին, ապա եփում 15 րոպե ու ըմպում միանվագ`   օրական 2-3 անգամ: Մանկական պրակտիկայում հաճախ օգտագործում են հանգստացնող հավաքածուներ, որոնցից մեկի կազմի մեջ մտնում են`   1-ական մաս սամիթի սերմ և երիցուկի ծաղիկ, 2-ական մաս սեզի կոճղարմատ, մատուտակի և տուղտի արմատներ: Այս խառնուրդից 2 թեյի գդալ ավելացնում են 1 բաժակ եռման ջրին ու եփում 10 րոպե, ապա քամում ու տալիս ըմպելու`   1-ական ճաշի գդալ, օրը 2 անգամ: Միզամուղ № 3 թեյի բաղադրության մեջ մտնում են 1 մաս սեզի կոճղարմատ, 2-ական մաս գիհու պտուղներ և ձիաձետ: Այս խառնուրդից 1 ճաշի գդալ 15 րոպե թրմում են 2 բաժակ եռման ջրում ու ըմպում 1-ական ճաշի գդալ, օրական 3 անգամ`   այտուցների և սակավամիզության ժամանակ:

Այլ օգտակար հատկանիշները: Ակադ. Ն. Վ. Ցիցինը`   ցորենը խաչասերելով սեզի հետ, ստացել է խիստ արժեքավոր հիբրիդներ, որոնք նախ բազմազան են, կայուն`   մի շարք հիվանդությունների նկատմամբ և տարեկան հնձվում են 2 անգամ. առաջին անգամ`   որպես հացաբույս, իսկ երկրորդ անգամ`   որպես անասնակեր:

Սեզի կճղարմատից ստանում են ալյուր և օղի, որն ունի գարեջրի համ:

Հոդվածի հեղինակ`   Ա. ԹՈՐՈՍՅԱՆ
«Հայաստանի դեղաբույսերը»
Տեղեկատվություն. med-practic.com