Նորավանք

Ամաղուի Նորավանքի համալիրը Վայոց ձորի ամենանշանավոր հոգևոր կենտրոնն է եղել, Սյունյաց Մետրոպոլիտների նստավայրը: Կառուցվել է XIII-XIVդդ -ում, ճարտարապետներ ՍԻՐԱՆԵՍԻ ԵՎ ՄՈՄԻԿԻ կողմից։ Գտնվում է Վայոց Ձորի մարզում, Ամաղու գյուղից 3 կմ հյուսիս-արևելք։ Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի, սրբատեղի է եղել դեռ վաղ միջնադարում:

Հնագույն` ս. Կարապետ միանավ բազիլիկ եկեղեցին գտնվում է հիմնական հուշարձանախմբի հարավային կողմում: Նրան հյուսիսից կից է վանքի գլխավոր ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին, որը կառուցել են իշխան Լիպարիտ Օրբելյանը և Սարգիս արքեպիսկոպոսը 1216-1221թթ.: Եկեղեցին ունի ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում` երկհարկ ավանդատներով, ունի արտաքուստ ուղղանկյուն հորինվածք: Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցուն կից է ս. Գրիգոր եկեղեցի-տապանատունը, որը 1275թ. կառուցել է Տարսայիճ Օրբելյանը` որպես դամբարան իր եղբոր` 1273թ. զոհված իշխանաց-իշխան Սմբատի գերեզմանի վրա: Այստեղ հետագայում թաղվել են կառուցողը` Տարսայիճ Օրբելյանը և իր ընտանիքի անդամները: Եկեղեցի- դամբարանում աչքի է ընկնում 1300թ. զոհված Էլիկումի տապանաքարը, որի վրա առյուծ է քանդակված: Ս. Ստեփանոս եկեղեցու գավիթը նույնպես Օրբելյան տոհմի և վանքի առաջնորդների տապանատունն է: Այն կառուցել է Սմբատ Օրբելյանը1261թ:

Գավիթը ուղղանկյուն կառույց է, ունի երկու մուտք` գլխավորը արևմուտքից է: Հարուստ է հարթաքանդակներով: Ներսում` ձիավորի և առյուծի որսի տեսարանով, իսկ դրսից, գավթի շքամուտքին` Աստվածածինը մանուկ Քրիստոսը ծնկին, իսկ վերին ուղղանկյան վրա` Հայր Աստծու հարթաքանդակն է: Գավթի հատակը ծածկված է Օրբելյան իշխանների, Սյունյաց եպիսկոպոսների ու մետրոպոլիտների տապանաքարերով, որոնց թվում է նաև Ստեփանոս Օրբելյանի տապանաքարը: Ս. Աստվածածին` «Բուրթելաշեն» եկեղեցին գտնվում է համալիրի հարավ-արևելյան կողմում, կառուցվել է 1339թ.-ին: Պատկանում է ԺԴ դարում Հայաստանում տարածված երկհարկ, եռաստիճան եկեղեցիների տիպին և ճարտարապետական ձևերի ու հարդարանքների նրբագեղությամբ, գեղարվեստական բարձր արժանիքներով համարվում է զարգացած միջնադարյան Հայաստանի ճարտարապետության ՙկարապի երգը՚:

Շենքի առաջին հարկը կիսագետնափոր է` միակ արևմտյան դռնից դեպի վար տանող 7 աստիճաններով: Ծառայել է որպես տապանատուն: Ներքուստ` ծածկի կենտրոնական մասում, քանդակված են 4 ավետարանիչների խորհրդանշանները:

Առաջին հարկի մուտքի ճակատակալ, կիսաշրջանաձև քարի հարթաքանդակում պատկերված են գահավորակի վրա նստած Աստվածածինը` մանուկ Հիսուսը գրկին, երկու կողմում կանգնած Գաբրիել և Միքայել հրեշտակապետերը:

Շքամուտքի շրջանակների մակերեսը ծածկված է հյուսածո զարդաքանդակներով: Շենքի երկրորդ հարկը դրսից և ներսից խաչաձև է` զարդարված դեկորատիվ կամարաշարով, իսկ լուսամուտների շրջանակներից վեր` խոշոր, ուռուցիկ խաչեր են քանդակված: Առաջինից մինչև երկրորդ հարկ տանող զուտ կիրառական նշանակություն ունեցող աստիճանները, եռանկյունի շրջանակ են կազմում շքամուտքի շուրջը` յուրօրինակ տեսք տալով շենքին: Բուրթելաշենի հորինվածքում առանձնապես աչքի է ընկնում թեթև, սլացիկ զանգակատան սյունազարդ գմբեթ-ռոտոնդան: Վանքը շրջապատված է եղել անմշակ քարերով, առանց կրաշաղախի կառուցված պարսպապատով: Պարսպի ներսում է գտնվում վանքի հյուրատունը:

Վանքի վերականգնումը և կառուցապատումը ավարտվել է 1999թ.: