Երկկենցաղներ

Ընդհանուր բնութագիր

 

Երկկենցաղներն առաջին ողնաշարավորներն են, որ ջրային կյանքից անցել են ջրացամաքայինի: Հայտնի է երկկենցաղների 3 կարգի 29 ընտանիքի 2600 տեսակ: Լինում են անոտ, պոչավոր և անպոչ տեսակախմբեր:

Բրածո երկկենցաղներն ավելի բազմաթիվ են և բազմազան, քան ժամանակակից տեսակները: Եղել են նաև հսկա տեսակներ, որոնց գանգի երկարությունը հասել է մոտ 1 մ-ի:

Բացի թոքային շնչառությունից երկկենցաղների կյանքում մեծ դեր ունի նաև մաշկային շնչառությունը, որն իրականանում է նրանց խոնավ մաշկի միջոցով:

Անպոչ երկկենցաղները, որոնցից են գորտերն ու դոդոշները, ծառագորտերն ու հրադոդոշները (արջնագորտերը), անհամեմատ ավելի շատ են, քան պոչավորները: Լճագորտերը և ծառագորտերը վառ կանաչ են, խոտի և սրադունչ գորտերը՝ գորշ: Սրանք գորտնկիթը դնելուց հետո հեռանում են դեպի անտառներ, մարգագետիններ, բանջարանոցներ ու այգիներ:

 

Սննդառություն

 

Բոլոր հասուն երկկենցաղները գիշատիչ են: Նրանք սնվում են միջատներով, որդերով և փափկամարմիններով: Շերեփուկները սնվում են ստորջրյա բույսերով, որ կրծոտում են սուր, եղջրային ատամիկներով:

 

Բազմացում

 

Բազմացման շրջանում անպոչ երկկենցաղները (արուները) գարնանային «համերգներ» են տալիս, իսկ պոչավորներին բնորոշ են հարսանեկան խաղերը:

 

Զարգացում

 

Գարնանը ջրամբարներում հայտնըվում են գորտնկիթի՝ գորտաձուղպի հատիկավոր կնձիկներ: Գարնանային արևից տաքացած գորտնկիթում զարգանում են սաղմերը, որոնցից շուտով դուրս են գալիս ձկների մատղաշներին շատ նման փոքրիկ շերեփուկներ: Վերջիններս ունեն երկար պոչ, իսկ ոտքերը դեռևս չեն երևում: Բայց երբ շերեփուկը մեծանում է, սկզբում երևան են գալիս նրա հետևի, ապա՝ առջևի ոտքերը: Խռիկներն անհետանում են, և տեսակների մեծամասնությունը սկսում է շնչել թոքերով, քիչ ավելի ուշ վերանում է նաև պոչը, և մեր առջև արդեն փոքրիկ մի գորտ է:

 

Տրիտոններ

 

Տրիտոնների կերպարանափոխությունը կատարվում է այլ կերպ. նրանց պոչը չի անհետանում: Այդ պատճառով տրիտոններին և նրանց ցեղակիցներին անվանում են պոչավոր երկկենցաղներ: Տրիտոններին ջրում կարելի է հանդիպել միայն գարնանը և ամռանը: Աշնան սկզբին նրանք դուրս են գալիս ցամաք և բնակություն հաստատում խոնավ տեղերում, ցերեկը թաքնվում են քարի տակ, չոր ոստերի մեջ, իսկ որսի դուրս են գալիս գիշերը, երբ այնքան էլ շոգ չէ, և փոքր-ինչ խոնավ է:

 

Նշանակություն

 

Երկկենցաղները շատ օգտակար են. ոչնչացնում են բազմաթիվ գյուղատնտեսական վնասատուներ: Որոշ երկկենցաղներ կեր են ուրիշ կենդանիների համար: Իսկ Ֆրանսիայում, Իտալիայում, ԱՄՆ-ում և մի շարք այլ երկրներում գորտերի միսն օգտագործում են սննդի մեջ: Որոշ երկկենցաղներ, հատկապես գորտերն ու աքսոլոտլները, վաղուց արդեն որպես լաբորատոր կենդանիներ օգտագործվում են գիտական հետազոտություններում: Փարիզում նույնիսկ գորտի արձան է կանգնեցված:

 

Հայաստանում

 

ՀՀ-ում տարածված են պոչավոր երկկենցաղների 2 տեսակ՝ փոքրասիական տրիտոնը, սովորական տրիտոնը, և անպոչ երկկենցաղների 6 տեսակ՝ սիրիական սխտորագորտը, կանաչ դոդոշը, սովորական ծառագորտը, փոքրասիական ծառագորտը, փոքրասիական գորտը, լճագորտը: