Հնագիտություն

Հնագիտությունը հիմնականում պեղածո նյութերի հիման վրա մարդկության պատմական անցյալն ուսումնասիրող գիտություն է:

Հնագիտության (արխեոլոգիա) ուսումնասիրության առարկան անցյալի կառույցներն են, դամբարանները, աշխատանքի գործիքները, կենցաղային պիտույքները, զենքերը և այլն:

Հնություններ գտնելու նպատակով Բաբելոնի թագավոր Նաբոնիդն առաջին պեղումները կատարել է դեռևս մ. թ. ա. VI դարում: Հույն պատմիչ Թուկիդիդեսը (մ. թ. ա. մոտ 460–400 թթ.) գործածել է «արխայոլոգիա» հասկացությունը: Պատմահայր Մովսես Խորենացին (V դար) այդ իմաստով օգտագործել է «հնախոս» և «հնախոսություն» (նշանակում էր հնի մասին գիտելիքների ամբողջությունը) հասկացությունները: Նապոլեոն I-ի եգիպտական արշավանքը (1798–1801 թթ.) եվրոպական գիտությանը հնարավորություն է տվել ծանոթանալու Հին Եգիպտոսի հուշարձաններին. սկիզբ է դրվել Հին Արևելքի հնագիտությանը: Պետրոս I-ը հավաքել է հնագիտական առարկաներ և 1718 թ-ին հրապարակել հնությունների վերաբերյալ հրահանգներ:

Հնագիտական պեղումներով ապացուցված է, որ Հայկական լեռնաշխարհը մարդու բնակության հնագույն կենտրոններից է և քաղաքակրթության օրրաններից: Հայաստանում հնագիտական առաջին պեղումները կատարել է պատմաբան, հնագետ Ալեքսանդր Երիցյանը: 1871 թ-ին Որնակ (այժմ՝ Ակներ՝ Ալավերդի քաղաքի շրջագծում) գյուղի մոտ նա պեղել է վաղ երկաթի դարի 23 դամբարան: Մեծածավալ պեղումներ են կատարել նաև Երվանդ Լալայանը և Ժան-Ժակ Մարի դը Մորգանը՝ Սևանի ավազանում և Գուգարքում: Մորգանը 1909 թ-ին Արտին լեռան լանջերին հայտնաբերել է քարեդարյան կայաններ:

1898–99 թթ-ին՝ Լեհման-Հաուպտի և Բելքի գլխավորած գերմանական արշավախումբը, իսկ 1916 թ-ին Հովսեփ Օրբելին և Նիկողայոս Մառը պեղումներ են արել Վանում: Ամենաարժեքավորը Նիկողայոս Մառի ղեկավարած արշավախմբի պեղումներն էին Անիում:

XX դարի 20-ական թվականների վերջից մինչև 30-ական թվականների կեսը Հայաստանի հնությունների պահպանության կոմիտեի և մշակույթի ինստիտուտի նախաձեռնությամբ պեղումներ են արվել Էլարում (այժմ՝ ք. Աբովյան), Գոլովինոյում (այժմ՝ Դիլիջանի շրջագծում), Վաղարշապատում, Ամբերդում, Շենգավիթում և այլուր: 1937 թ-ին՝ Սմբատ Տեր-Ավետիսյանի, հետագայում Կարո Ղաֆադարյանի ղեկավարությամբ սկսվել են Դվինի, իսկ 1939 թ-ին՝ Բորիս Պիոտրովսկու ղեկավարությամբ՝ Վանի թագավորության Թեյշեբաինի (Կարմիր բլուր) քաղաքի կանոնավոր պեղումները:

Հետպատերազմյան տարիները նշանավորվել են Հայաստանի հին և հնագույն շրջանների ուսումնասիրություններով:

Հայաստանում հնագիտական աշխատանքները գլխավորում է ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտը, որը պեղումներ է ծավալել նաև ԼՂՀ-ում՝ արտերկրի (ԱՄՆ, Բելգիա, Իտալիա, Ֆրանսիա) գիտնականների համագործակցությամբ:

2005 թ-ին Համլետ Պետրոսյանի գլխավորությամբ արշավախումբը ճշգրտել է Արցախի Տիգրանակերտի տեղը և 2006 թ-ին սկսել պեղումները:

Հնագիտության կարևոր կենտրոններ են նաև ԵՊՀ հայագիտական հետազոտությունների կենտրոնն ու հնագիտության ամբիոնը, ՀՊԹ-ը:

Հնագիտական պեղումներով հայտնաբերված նյութերը պահպանվում և ցուցադրվում են թանգարաններում, իսկ պեղված հնավայրերի մի մասը վերածվել է բացօթյա թանգարանների: