Մանկավարժություն

Մանկավարժությունը գիտություն է անձի ձևավորման ու զարգացման օրինաչափությունների, կրթության, ուսուցման և դաստիարակության ձևերի, մեթոդների ու բովանդակության մասին:

Մանկավարժության հիմնական հասկացություններն են՝

անձի ձևավորումը՝ ինչպես նպատակաուղղված գործողությունների, այնպես էլ շրջապատի՝ հաճախ հակասական ազդեցության ներքո,
դաստիարակությունը՝ ընտանիքի, տարբեր կազմակերպությունների համատեղ ջանքերով աշխարհայացքի ձևավորումը, աշխատանքային, մտավոր, բարոյական, գեղագիտական ու ֆիզիկական դաստիարակությունը,
կրթությունը՝ գիտելիքների յուրացման ընթացքն ու արդյունքները, հմտությունների ու կարողությունների մշակումը,
ուսուցումը՝ մարդուն կրթելու անընդմեջ գործընթացը՝ գիտելիքների հաղորդումը և յուրացումը:

Մանկավարժության բաժիններն են ընդհանուր մանկավարժությունը (ենթաբաժիններն են դիդակտիկան՝ կրթության ու ուսուցման տեսությունը, և դաստիարակության տեսությունը), դպրոցավարությունը, բուհական մանկավարժությունը, մանկավարժության պատմությունը, սոցիալական մանկավարժությունը, համեմատական մանկավարժությունը, զինվորական մանկավարժությունը, ուղղիչ-աշխատանքային մանկավարժությունը (զբաղվում է դատապարտյալների վերադաստիարակության հարցերով) և հատուկ մանկավարժությունը (ենթաբաժիններն են օլիգոֆրենոմանկավարժությունը, սուրդոմանկավարժությունը, տիֆլոմանկավարժությունը, որոնք զբաղվում են, համապատասխանաբար, մտավոր թերզարգացած և լսողական ու տեսողական խանգարումներով երեխաների դաստիարակությամբ և ուսուցմամբ, ինչպես նաև լոգոմանկավարժությունը, որն զբաղվում է խոսքի զարգացման անկանոնության շտկման ու վերացման խնդիրներով):

Դեռևս անտիկ շրջանում Դեմոկրիտի, Սոկրատեսի, Պլատոնի և Արիստոտելի փիլիսոփայական աշխատություններում կարևոր տեղ է հատկացվել դաստիարակության հարցերին. Հին Հունաստանում և Հին Հռոմում փիլիսոփայության ուսուցմանը զուգահեռ կարևորվել է մտավոր, հոգեկան ու ֆիզիկական դաստիարակության համակարգը:

Վաղ միջնադարում ուսուցումն ու դաստիարակությունն ունեին հիմնականում հոգևոր-կրոնական բովանդակություն:

Ռուսաստանում մանկավարժության՝ որպես առանձին գիտության, ձևավորումը կապված է Կոնստանտին Ուշինսկու անվան հետ, որի հայացքների ազդեցությամբ ու նրա հետևորդների (Նիկոլայ Պիրոգով, Լև Տոլստոյ, Վլադիմիր Ստոյանին և ուրիշներ) գործունեության շնորհիվ ռուս մանկավարժական միտքը զարգացել է նորովի:

Խորհրդային իշխանության տարիներին մեծ տեղ է տրվել դաստիարակության մարքս-լենինյան (կոմունիստական) տեսությանը: Դպրոցն անջատվել է եկեղեցուց, ստեղծվել է կրթության և ուսուցման միասնական պետական համակարգ, մշակվել է անգրագիտության վերացման ծրագիր:

1920-ական թվականներին միութենական բոլոր հանրապետություններում ստեղծվել է մանկավարժական գիտահետազոտական հիմնարկների ցանց, որոնց միավորել է ԽՍՀՄ մանկավարժական գիտությունների ակադեմիան:

Հին Հայաստանում երեխաները դաստիարակվել են հիմնականում ընտանիքում, նաև աշխատանքի ընթացքում, դաստիարակչական նշանակություն են ունեցել հրապարակային հանդիսությունները, ծեսերը, մարզական խաղերը, ավանդույթները: Հելլինիզմի շրջանում բացվել են աշխարհիկ ու պետական դպրոցներ, որտեղ երեխաներն ստացել են մտավոր և ռազմաֆիզիկական դաստիարակություն:

Հայ ժողովրդի համար բախտորոշ էր գրերի գյուտը, որին հաջորդել է լուսավորական շարժումը: Մեսրոպ Մաշտոցն իր աշակերտների հետ Հայաստանի բազմաթիվ բնակավայրերում հիմնել է դպրոցներ, որտեղ էլ զարգացել է հայ մանկավարժական միտքը:

X–XV դարերում ստեղծված ուսումնագիտական կենտրոնները, բարձր տիպի դպրոցները հող են նախապատրաստել մանկավարժական գիտելիքների տեսական ընդհանրացումների համար: Այդ ամենն արտացոլվել է ժամանակի անվանի գիտնականների աշխատություններում, րաբունապետների գործունեության մեջ:

1990-ական թվականների վերջերին ՀՀ-ն անդամագրվել է Բոլոնյան կրթական համակարգին՝ կարևորելով նաև հայ մանկավարժական մտքի բազմադարյան փորձն ու նվաճումները, ազգային առանձնահատկությունները: